Ülkelerin dünya etrafındaki alçak-orta-yüksek yörüngede yapay uydu sahibi olmaları, yapay uydular konusunda sayısal üstünlük ve misyon farklıklarında çeşitlilik elde etmeye çalışmaları ve bu uyduların başka devletlerin müdahalelerine karşı korunması, ulusal savunma ögeleri ortasında yer alıyor. Bu yazıda öncelikle uyduların ülkeler ortası rekabetteki kıymetine, daha sonra da teknolojilerine değinilerek Türkiye’nin bu alandaki çalışmalarına yer verilecektir.
Dünya atmosferinin sonu geçilince, insan eseri faal yapay uydular yörüngesel bir düzlemden yeryüzündeki hayatın şekillenmesinde ve yok edilmesinde can alıcı roller üstlenmeye başladılar. Artık hayatın şekillenmesinde büyük kelam sahibi olan, dünyadaki dijital dönüşümü gerçekleştiren bilgi teknolojileri dahilindeki yapay zekâ/otomasyon ve büyük data çalışmaları için, dünyanın her noktasına erişilebilirlik ve her noktasıyla kontakta olma hali gerekiyor. Bu gereksinimi karşılayan uydular anlık süratli ve hakikat bilgi elde edilmesinin kaynağını oluşturuyorlar. Askeri alanda ise yörüngedeki bir uydunun elektromanyetik spektrumunu kullanan ve lazer, mikro dalga ve parçacık ışınları bazlı silahlar sayesinde, uyduların yok etme sistemine sahip olmaları da planlanıyor. Kıtalararası balistik füzelerin atmosferde imhasına imkân tanıyan, ayrıyeten yeryüzünde gerçekleşecek savaşlar için hazırlanan, dünya yörüngesinde otonom hareket eden lazer silahlı uydulara dayanan “Işık Harbi”, uzay gücü olarak kabul edilen ülkeler tarafından geliştirilmiş durumda.
Hedeflenen dijital dönüşümde, sanayi 4.0’ın gereksinimlerini karşılama, “dijital ipek yolu” üzere yeni ekonomik entegrasyon projeleri, yapay zekâ tabanlı ömür alanları olan akıllı kentlerin sürdürülebilir olması, 5.0 toplumsal yaşama uygun faaliyetleri gerçekleştirme, büyük bilgi açısından anlık data toplama ve tahlili, global irtibat ve navigasyon (seyrüsefer) üzere konularda, uyduların dünya için yeni bir ihtilal başlattıkları görülüyor. İhtilal gerçekleşirken, uzaktan algılama uydularıyla elde edilen bilgilerin ticarileştirilerek diğer ülkelere satılması, uydu sahibi ülke açısından da artık yeni bir gelir kalemi olarak görülmekte. Bu açıdan değerlendirildiğinde, yörünge üzerinde uydular aracılığıyla hak sahibi olmak, devletler için hem savunma hem de milletlerarası sistemde faal bir aktör olmak açısından büyük değer kazanmış durumda. Azalan yörünge noktalarına ve devletler ortasında artan rekabete göre, bu noktaları kapatmakta süratli olanın kendi durumunu sağlamlaştırdığı ve kıymetli bir avantaj sağladığı görülüyor. Yörünge kazanımlarını koruma etmek için daima uydular göndermek, birebir vakitte ülke içinde uydu imalat ekosisteminin yeni teknolojilere adapte edilerek canlı tutulmasını ve istihdama önemli katkı sağlamaktadır.
Yeni devrimsel özelliğin bir öteki yanı da uydu üretiminin teknolojik açıdan en gelişmiş uygulamaları içermesi. 2000’li yıllarda başlayan minimalizm yaklaşımını takiben oluşturulan, küçük kameralı ve küçük ebatlı küp uyduları, maliyet açısından da uygun yeni jenerasyon uydu sistemleri olarak kullanılmaya başladı. Ebadın dışında, dış uzay şartlarına güçlü yeni materyal olarak kompozitler, uydu yazılımlarının yapay zekâ tabanlı olarak tasarlanması ve uydulara otonom özellikler kazandırılması, yörüngede hareket edebilmeleri için gerekli itki sistemi kaynağının yakıtlı/yakıtsız olarak farklılaşması, yakıt gerektirmeyecek biçimde güneşin radyasyon basıncının kullanılmasını baz alan “güneş yelkeni”, yeni uydu teknolojileri alanındaki gelişmelerden.
Uyduların memleketler arası sistem içinde ülkelere sağladığı güç ögelerini dikkate alan Türkiye, yeryüzü müşahede uyduları ağını genişleterek ülkenin iktisat, savunma ve insanî alanlarda duyduğu muhtaçlıkları karşılamayı, uzay araçları üretiminde rekabet avantajı geliştirmeyi, gelişmiş uydular ve data tahlili teknolojileri sayesinde bilgileri ticarileştirerek gelir elde etmeyi, uydularla bölgesel hakimiyet kurmayı ve tanımlanmış düşman ögelerden daha yüksek bir pozisyondan dünya üzerindeki her şeyi her an izleyebilmeyi ve bu halde stratejik gücünü artırmayı amaçlamaktadır.
Uzay teknolojisi alanında bilgi paylaşımının çok hudutlu olmasına, ülkelerin kendi beşerî sermayeleri ve kapasiteleriyle geliştirdikleri bu faaliyetlere karşın, Türkiye işbirliği imkânlarını yeniden en iyi formda kıymetlendirerek kendi uydu sanayiini oluşturma muvaffakiyetini gösterdi. Bunda siyasi iradenin kararlı ve stratejik vizyona sahip olmasının katkısı büyük. 24 Ocak 1994 yılında fırlatılan birinci irtibat uydusu TÜRKSAT 1A fırlatıcı roket arızası nedeniyle başarısız olsa da, tıpkı yılın Ağustos ayında fırlatılan TÜRKSAT 1B ile uydularımız uzayda varlık göstermeye başladılar. Vazife mühletleri biten 1B, 1C ve 2A, hala faal formda kullanılan üç haberleşme (TÜRKSAT 3A, 4A, 4B) ve üç yer müşahede (Göktürk-1, Göktürk-2 ve Rasat) uydusuyla ve en son 8 Ocak 2021’de fırlatılan 5A uydusuyla, ülkemiz dünyada dış yörüngede bulundurduğu uydu sayısı bakımından 26. sırada yer alıyor. 2021 yılı içinde fırlatılması planlanan haberleşme uydusu 5B, 6A ve yüksek çözünürlüklü İMECE ile daha üst sıralara çıkmak hedefleniyor. TÜRKSAT Uydu Haberleşme Kablo TV ve İşletme A.Ş. firması da bölgesinde başkan ve dünyanın önde gelen uydu operatörlerinden biri olarak, marka kıymeti yüksek Türk şirketleri kategorisinde yer alıyor. Uydu teknolojilerine takviye veren Askeri Elektronik Sanayii (ASELSAN), Roket Sanayii ve Ticaret A.Ş. (ROKETSAN), Türk Havacılık Uzay Sanayii (TUSAŞ) üzere ülkemizin en kıymetli şirketleri de uzay çalışmalarında etkin yer almaktalar. Uydu üretiminde kendine has bir ekosistemi olan üniversiteler de yan paydaşlarla geniş bir istihdam alanı oluşturuyorlar.
Milletlerarası sistem içinde uzayda uydu sahibi olan 30 ülkeden biri olarak Türkiye, yörüngeler üzerindeki muhakkak alanlarda egemenlik haklarını da garantilemiş durumda. Otuz bir derece doğu boylamında bulunup 2050 yılına kadar kullanım müddeti olan TÜRKSAT 5A, 42 derece doğu boylamında bulunup 2028 yılına kadar kullanım mühleti olan TÜRKSAT 3A ve 2044 yılına kadar kullanım müddeti olan TÜRKSAT 4A ve 50 derece doğu boylamında bulunup 2045 yılına kadar kullanım müddeti olan TÜRKSAT 4B’ye göre, uyduların kullanım müddetlerinden kaynaklanan yörünge haklarının uzunca bir devri içerdiğini söyleyebiliriz.
Kapasitelerini ve teknolojilerini her yeni modelde artıran uydular, geniş bir alanda sahip oldukları hakimiyetle data toplama imkânı sağlıyorlar. Fırlatılacak TÜRKSAT 5A ve 6A haberleşme uydularıyla Ka-Band [1] hizmetleri global seviyeye çıkarak, 2021 yılı içinde Türkiye’nin ulusal güvenliğini de yakından ilgilendiren bölgeler (Ortadoğu’nun tamamı, Basra körfezi, Kızıldeniz, Akdeniz, Kuzey ve Doğu Afrika ve Nijerya ve Güney Afrika) kapsam içine dahil edilmiş olacak. TÜRKSAT 5A ve 6A uyduları tıpkı vakitte yörünge üzerinde yeni bir alan olarak 42 derece doğu yörüngesinde egemenlik hakkı elde etmemizi de sağlayacaktır.
Türkiye’nin uydu alanında en değerli atılımı, yeni teknoloji küp küçük uyduları üretiminde elde ettiği muvaffakiyettir. Uydu teknolojisinde global devletlerin de tercih ettiği küçük uydularla tıpkı teknolojik çizgide kendi imkanlarımızla ürettiğimiz ulusal uyduları da uzaya artık kendi topraklarımızdan fırlatmak üzere hazırlanıyoruz. 5A haberleşme uydusunun gönderilmesinden bir hafta sonra, 14 Ocak 2021’de ASELSAN tasarımı ASELSAT 3U küp uydusu, Falcon-9 roketiyle birlikte dünya alçak yörüngesine yerleştirilmesi için fırlatılmak üzere ABD’nin Florida eyaletindeki Cape Canaveral Uzay Üssü’ne gönderildi. 2021 yılı bu formda uzaya gönderilecek Türk uydularıyla Türkiye’nin uzaydaki kabiliyetlerinin arttığı bir yükseliş devri halinde kıymetlendirilebilir. Türk mühendislerin elde ettiği tecrübe ve gençlerin İstanbul Havacılık, Uzay ve Teknoloji Şenliği’nde (TEKNOFEST İstanbul) uydu geliştirme yarışlarındaki performansları, bilhassa Türkiye’nin ihraç eserlerine küp uyduları da dahil edebileceğini düşündüren çok başarılı bir yükseliş gösteriyor. Hem askeri hem de sivil alanda ticari bir farklılaşma yakalanarak, ticari alanda katma kıymet üretilmesine yönelik çalışılmalar tüm süratiyle devam ediyor.
Uydu dışında, uzay çalışmalarına vizyon kazandırmak üzere 13 Aralık 2018’de Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle kurulan Türkiye Uzay Ajansı, dış uzayın barışçıl hedeflerle kullanılması unsuruna uygun, rekabetçi bir uzay ve havacılık endüstrinin geliştirilmesi, toplumun refahı ve ulusal menfaatler doğrultusunda uzay ve havacılık teknolojilerinin kullanımının yaygınlaştırılması, uzay ve havacılık alanında bilimsel ve teknolojik alt yapıların ve insan kaynaklarının geliştirilmesi, uzaya bağımsız erişim imkanı sağlayacak tesis ve teknolojilerin kullanılması, uzay ve havacılık bilimi teknolojileri alanındaki uzmanlık ve bilgi birikiminden ulusal endüstrinin başka bölümlerinin de yararlanabilmesi için gerekli çalışmaları gerçekleştirme emellerini taşıyor.
Bu kapsamda asıl maksat, kendi ulusal imkânlarımızla uzaya en kısa müddette, en uygun maliyetle ulaşmayı başarmaktır. Bu açıdan, uydu fırlatma konusunda dışa bağımlılığı bitirmek için, yerli ve ulusal imkânlarla inşa edilmiş, kendimize ilişkin bir fırlatma istasyonu inşası öncelik taşıyor. Ülke toprakları içinde ya da uygun coğrafyalarda yapılacak ikili mutabakatlarla bunun nasıl gerçekleştirilebileceği araştırılıyor. Ayrıyeten 29 Ekim 2020 tarihinde, ROKETSAN’ın bir sonda roketi, üç sefer yapılan deneme sonunda, uzay sonu olarak kabul edilen bölgeyi geçti. Uydu üretim teknolojisiyle birleşecek yerli uzay roket teknolojisi, bize uzaya erişim imkânı sağlayabilecektir. Pilotsuz, yapay zekâ teknolojisine dayalı 6. jenerasyon savaş uçakları, tıpkı vakitte uzayda kullanılabilecek uzay araçları olarak da düşünülüyor. Türk savunma endüstrinin planları içinde yer alan 6. kuşak uçak üretimi bizi direkt uzaya taşıyabilecektir.
ABD uzay ajansı NASA’nın 2024 Ay yolculuğu-Artemis projesinde istenilen niteliklere süratlice sahip olarak, imzalanacak işbirliği kapsamında, Türk uzay kabiliyetinin varlığının oluşturulması da amaçlar ortasında. Çin’in 2022’de tamamlayıp dış uzaya yerleştireceği kendine ilişkin Çin uzay istasyonu da birçok ülkenin araştırmacılarına açık olacak. Bu istasyon tıp, biyoloji, moleküler genetik ve kimya üzere alanlardaki uzmanlara uzayda yerçekimsiz ortamda çalışma imkânı sağlayacağından, Türk araştırmacılar da, kutup bölgelerindeki faaliyetlerimizde olduğu üzere, yeni bir araştırma üssüne katılma imkânına sahip olacaklar. ABD, Çin, Fransa, Rusya’nın yanı sıra İspanya, İtalya ve Japonya ile de uzay alanında işbirliği faaliyetleri geliştirilmeye çalışılıyor.
Sonda ve uzay istasyonları tıpkı vakitte yapay uydu sınıfı içinde yer aldığından, uydu üretim teknolojisi deneyimimiz, uzayda yörüngeye yerleştirilecek teleskop ve uydu teknolojisiyle geliştirilen sonda üretme imkanımızı kolaylaştırmış durumda. Türk sonda uzay araçları, yeni öte gezegen araştırmalarında ve mevcut güneş sistemindeki gezegenlerin topografyalarının çıkarılması çalışmalarında etkin yer alarak, dünya astronomi bilgisine katkı sağlayan bir ülke pozisyonunda yer almamızı sağlayacaktır.
Uzayın yanı sıra yeryüzündeki müşahede meskeni ve optik merkezlerin sayısının artırılmasına da kıymet veriliyor. Mühendislerin çalışmalarının yanı sıra, uzayda vazife yapabilecek genç astronot gruplarının de memleketler arası işbirlikleri çerçevesinde yetiştirilerek 2024 Ay projesine hazır hale getirilmesi kıymet taşıyor. Uzay multi-disipliner bir alan olduğu için, uzayda kullanılabilecek robotlar, yapay zekâ sistemleri ve yeni yazılımların da eş vakitli geliştirilmesine ehemmiyet veriliyor.
Özel bölümün uzay teknolojilerine ilgisinin artırılmasına çalışılarak, ABD’de olduğu üzere, özel şirketlerin Türk uzay çalışmaları dahilindeki bu faaliyetleri devlet koordinatörlüğünde gerçekleştirmesi destekleniyor. Uzay madenciliği kapsamında, gök cisimleri ve asteroitler üzerinde maden çalışmaları için kapsamlı projeler hazırlanmakta. Türk mühendislerin uzay için geliştirilen robotik sistemler aracılığıyla dış uzaydaki gök cisimlerinde bulunacak madenlerden güç elde etme (Helyum 3’ün nükleer güçte kıymet kazanması gibi) ve su bulma çalışmalarında yer alması da öncelikler ortasında.
Memleketler arası norm oluşturma sürecinde Birleşmiş Milletler (BM) bünyesinde devam eden uzay hukuku çalışmalarına Türk heyetlerinin de katılmasıyla, geleceğe diplomatik ve tüzel alanda istikamet veren bir ülke olmayı da amaçlıyoruz. Son yıllarda süratle gerçekleştirdiğimiz uzay atılımlarımız, global güç olma yolunda, ülkemiz için hem iktisat hem de ulusal güvenlik açısından büyük kazanımlar sağlamakta. 2021 yılında, yakın bir vakitte açıklanacak “Türkiye Ulusal Uzay Programı” ile genel çerçevesi netlik kazanmış olacak uzay faaliyetlerimizle, dünya uzay liginde faal faaliyet yürütmeye devam edeceğiz.
Haber7
