İstanbul Boğazı’nın sembollerinden biri olan Üsküdar’daki tarihi Vaniköy Mescidi şimdi belirlenemeyen nedenle yanarken tarihi mescitten geriye yalnızca minaresi kaldı. 1670 yılında Vani Mehmet Efendi tarafından yaptırılan caminin kısa müddette restore edileceği de duyuruldu. Boğaza hakim dış avlusu, cumbalı lojmanıyla Boğazın en mahrem sırlarından biri üzere gizlenen bu hoş cami ve banisinin akabinde ise büyük bir öykü yatıyor.

Caminin banisi Vani Mehmet Efendi, hem mescide hem de Vanlı olmasından ötürü caminin bulunduğu semte ismini veren çok kıymetli bir zat.

KARABAĞ’DA EĞİTİM ALDI

Bir çok kaynağın ortak sözüne nazaran Van’ın Hoşap kasabasında dünyaya geldi. Babası Bistâm Efendi’dir. Doğduğu kente nisbetle Vanî ve Hoşâbî namıyla anıldı. İlim tahsiline Van’da başlarken daha sonra Tebriz, Gence ve Karabağ’da ilmini geliştirdi. Karabağ’da hocası Molla Nûreddin Efendi’nin yanında on yıla yakın bir vakit kaldıktan sonra Erzurum’a geçti. Burada Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa tarafından fark edilerek İstanbul’a davet edildi. Fazıl Ahmed Paşa, Mehmet Efendi’yi padişah 4. Mehmet ile tanıştırırken kısa müddette padişahın büyük takdir ve beğenisini kazandı. Vaazları ve dersleri çok beğenen padişah adeta Mehmet Efendi’yi yanından hiç ayırmadı. Mehmed Efendi’ye, İstanbul’da Yenicami kürsü vaizliğine, hâce-i sultânîlik misyonuna, Şehzade Mustafa’nın hocalığına ve hünkâr vaizliğine kadar çok kıymetli vazifeler verildi. 1683’teki II. Viyana Kuşatması’na ordu vâizi olarak katıldı. Kuşatma sonrası ağır baskılar sonucu padişah tarafından Bursa’nın Kestel ilçesine sürüldü ve ömrünün geri kalanını burada sürdürdü.

SABETAY SEVİ’NİN MÜSLÜMAN OLMASI

Bölümünün büyük alimlerinden olan Vani Mehmet Efendi’nin tarihe geçtiği iki mevzu ise günümüzde bile yeniliğini yitirmedi. Bunlardan birincisi Sabetaylığın kurucusu olarak bilinen Sabetay Sevi’nin Müslüman yapılması idi. Kabala’yı kendince yorumlayarak kendisini Mesih ilan edilen Sevi kısa müddette ismini tüm Avrupa’da duyurdu. Bir anda Yahudi ve Hıristiyan aleminin karşı karşıya getiren bu adamın durumu yüzünden Avrupa’da birçok ticari faaliyet tehlikeye girdi. Birtakım Avrupa devletlerinin şikâyeti üzerine Osmanlı idaresi, Sabatay Sevi’yi İzmir’den İstanbul’a getirterek Vezîriâzam Köprülüzâde Fâzıl Ahmed Paşa’nın da içinde bulunduğu bir mecliste sorguladı. Sorgulamanın akabinde Kilitbahir Kalesi’nde hapsedildi. Lakin taraftarları ayaklanınca yeni bir sorgulama yapıldı.

DÖNMELİK BU TÜRLÜ DOĞDU

17 Eylül 1666 tarihinde padişahın nezaretinde padişahın hocası Vanî Mehmed Efendi ve Şeyhülislâm Minkārîzâde Yahyâ Efendi tarafından sorgulandı. Yahudi hukukunda yer alan hayatın vefata tercih edilmesi prensibinden hareketle Sabatay müslüman olmayı kabul etti ve Aziz Mehmed ismini aldı. Sorgulama sırasında dışarıda bekleyen büyük taraftar kitlesi, Sabatay’ın padişahı ikna ederek Osmanlı orduları önünde Yahudiliğin asıl düşmanı Edom’a (Hıristiyanlık) karşı savaş açacağını düşünürken onu sarıklı bir müslüman olarak görünce büyük hayal kırıklığına uğradı. Kalabalığın değerli bir kısmı Sabatay’ı yalancılıkla itham edip geri dönerken küçük bir küme yanılmazlığı kabul edilen mesîhi takip ederek müslüman oldu ve daha sonra “dönme cemaati” denilen kümenin temelini teşkil etti. Öbür küçük bir küme da Sabatay’ın mesîh olduğuna inanmaya devam ederek yahudi Sabatayistler ismini aldı.

Vanî Mehmed Efendi’nin nezaretinde sarayda İslâmî eğitime tâbi tutulan Aziz Mehmed Efendi bu eğitim sırasında hem şeriat hem tarikat bilgisi aldı. Vanî Mehmed Efendi’nin gayri müslimleri İslâmlaştırma siyasetleri çerçevesinde sinagoglara gönderilen Aziz Mehmed Efendi kısa vakitte pek çok musevinin müslüman olmasına vesile oldu.

Sabetay Sevi’nin Müslüman olmasıyla ilgili olarak Vânî Mehmed Efendi; “Bu adamın Müslümanlığı kalbî hisler ve ihlâs ile kabul ettiğine kâni değilim. Lakin dînimiz kuşkuyu reddeder ve kişinin îmânı üzerinde karar lakin cenâb-ı Hakk’ındır. Bu prestijle ihlâsla Müslüman olmasını niyâzdan öteki şey yapamam” Dediği de rivayet edilir.

HZ. ZÜLKARNEYN’İN OĞUZ KAĞAN OLDUĞUNU SÖYLEDİ

Yanan Vaniköy Camii’nin banisi olan Mehmet Efendi, tarihe geçen ikinci icraatı ise Türklüğün İslamiyet üzerindeki tesirini artırmaya yönelik çalışmalardır. O periyoda kadar Yahudi, Hıristiyan, Arap ve İran kaynaklarından Türkler hakkında daima olumsuz nitelemeler bulunurken kadim dini öğretilerde bahsedilen ve Kur’an-ı Kerim’de geçen Yecüc ve Mecüc’ün Türkler olduğu sav ediliyordu. Mehmed Efendi ise Arâisü’l-Kur’ân ve Nefâisü’l- Furkan isimli tefsirinde Kur’ân’da bahsi geçen Zülkarneyn’in, Oğuz Kağan olduğunu söylemiş, hatta “bu konuda tereddütü mucip olacak bir nokta yoktur” sözüyle kanaatini belirtmiştir. Mevzunun ayrıntıları ise Arâisü’l-Kur’ân ve Nefâisü’l- Furkan daha derin bir biçimde izah edilmiştir.

“İSLAMİYETİN HAMİSİ TÜRKLERDİR”

Mehmed Efendi bir öbür bahiste daha yaptığı tefsirle dikkat çekmiştir. Ku’an-ı Kerim’deki kıssaları mevzu edinen Araisü’l Kur’an yapıtında Vani Mehmet Efendi, Tebük Seferi’ne iştirakte Arap toplumunun isteksiz tavrının eleştirildiği Tevbe mühleti 39. ayetini çok farklı yorumlamıştır. Kur’an’da Tebük Seferi’ne çıkmaktan kaçınan kimselerin azaba uğratılma ikazını; dünyada düşmanlarının kendilerine üstün gelecekleri, âhirette de yakıcı bir azapla karşılaşacakları formunda, öteki tefsirlerde de yer alan bilgileri aktaran Vânî, “yerinize diğer bir millet getirir” tabirinde, Arapların yerine getirilen milletin Türkler olduğunu belirtmiştir.

Vani Mehmed Efendi başta bu iki yorumu olmak üzere yaptığı çalışmalarla Türklerin İslam dünyasının bayraktarlığını, koruyuculuğunu, liderliğini yaptığı konusunda günümüze de ışık tutacak çok değerli konulara fikir babalığı yapmış ve yapıtlara imza atmıştır.

Haber7