Prof. Dr. Süleyman Kızıltoprak’ın tekrar inşa edilen AKM ile ilgili Star Gazetesi “Açık Görüş” sayfasında yer alan ” Bilim ve sanata tutkunun sembolü” başlıklı yazısı
Taksim Anıtı’nın yakınındaki Taksim Camii Türkiye’nin manevi bağlarını simgelerken meydanın başka ucundaki AKM binası Türk milletinin çağdaş yüzünü simgelemektedir. Taksim Anıtı’nın yanındaki caminin kubbesi ve minaresi Türklerin kutsal kıymetleri ve inancının sembolleri iken, AKM binası içindeki küre de bilim ve sanata tutkularının tabiridir.
8 Ağustos 1928’de açılan Taksim Cumhuriyet Anıtı, meydana Atatürk’ün kazandırdığı bir yapıttır. Bu anıt Türk milletinin bağımsızlık gayretinin görkemli bir zafer anıtı ve Atatürk’ün Cumhuriyet vizyonunu gösterir. Bu anıtın iki tarafına inşa edilen Taksim Camii ve AKM binası ise Cumhurbaşkanı Tayyip Erdoğan’ın meydana kazandırdığı simge yapıtlardır. Cumhuriyet’in 100. yılına yaklaşırken kelam konusu eserler bir istikametiyle Türklerin sanat ve medeniyete verdiği ehemmiyeti tabir ederken bir tarafıyla de Türk mimar ve mühendislerinin uygulamadaki muvaffakiyetini ve estetik anlayışını gösterir. Bütün bunların üstünde Türk milletinin bağımsızlık iradesine ve Cumhuriyet bedellerine en yüksek temsil makamı tarafından sahip çıkıldığının göstergesidir.
AGORADAN MEYDANLARA
Meydan anlayışına Eski Yunan, Roma, Sasani ve Türk-İslam medeniyetinde rastlamak mümkündür.
Eski Yunan’da ekseriyetle limana yakın yerde kentin kalbinin attığı merkezlerdi agoralar. Burada ticaret alanları bulunduğu üzere politik, felsefi ve dinî toplantılar yapılırdı. Toplumsallaşmanın ve kamusal aktifliklerin de merkezleriydiler. Yunan kentlerinde agoranın dokusu insan ölçeğinde iken Roma dönemindeki forumlar muhteşem insan ölçeği olarak söz edilebilecek oran ve boş hacimler yanında estetik görünüme kavuşmuştur.
Roma Forumları agoradan daha geniş ölçek ve görkeme sahip olmakla birlikte misal fonksiyonlara sahipti. Fakat vakitle forumlar politik görüşlerin paylaşıldığı ve tartışıldığı kamusal yerler olarak da fonksiyon edindi. Bu yüzden forumlarda ihdas edilen kürsüler izleyenlere hatiplerin basitçe hitap edebilmesini sağlamıştır. Ortaçağ’da ticaretin ön plana çıktığı kentlerde alım-satım işlerinin yapıldığı pazarlar meydanlara yeni bir fonksiyon daha kazandırdı. Öte yandan, Ortaçağ’da surlarla çevrili kale kentler öne çıkmaya başladı. Surların kentin hudutlarını belirlediği bir mimari planda kıvrılan dar sokakların uzadığı meydanda dini ve idari yapılar bulunuyordu. Kentin ileri gelenleri, din adamları, yöneticiler ve zenginler bu meydana yakın yerlerde ikamet ediyordu.
Rönensans ile Avrupa’daki meydanlar yeni planlama prensiplerine nazaran düzenlenmeye başlandı. Ortaçağda Kilise’in yer üzerindeki baskınlığı Rönesans evresinde yerini mekânsal birlik prensibine bıraktı. Meydandaki binaların birbirine yakın yükseklikte inşa edilmesi unsuru yeni devranın eşitlikçi ve müspet anlayışını yansıtıyordu. Bunun yanında binaların baktığı alanın merkezinde çeşme, heykel ve havuz üzere mimari elemanlar yer alıyordu. Rönesans meydanları simetrik ve görkemli görünüşe sahip idi. Meğer ortaçağdaki meydanlarda heykel ve çeşmeler dağınık idi. Barok evresinde estetik ve cazibe öne çıkmış büyük ölçekte parklar, bahçeler ve meydanlar yapılmıştır.
17. ve 18. yüzyılda Fransız kültürünün Avrupa’daki tesiri meydanlar üzerinde de görüldü. Devasa park ve meydanlar Fransız monarşisinin gücü ve ihtişamını sergilediği alanlar haline dönüştü.
19. yüzyılda neo-klasizmin tesiriyle meydanlardaki görkem yerini sadeliğe bıraktı. Londra’daki meydanlar bilhassa İngiliz Kraliçesi Viktorya periyodunda merasimlerin yapıldığı aristokrat sınıfın uzunluk gösterdiği ve halkın uzaktan izlediği başka bir fonksiyona bürünmüştür. İngiltere’nin global güç yarışında rakipsiz kaldığını gösteren Trafalgar Meydanı kazanılan bir zaferden daha çok şeyi tabir eden politik yaklaşımın eseridir.
İSYANIN DA MEKANI
Meydan sözü Farsça kökenlidir ve besbelli bir açıklık biçimini söz eder. Osmanlı Devleti’nin başşehri İstanbul’da öteden beri Beyazıt Meydanı ve Sultanahmet Meydanı merasimlerin yapılması yanında isyana kalkanların da kullandığı alanlardı. Osmanlı toplumunda meydan fonksiyonuna sahip olan yerler camii ve külliyelerin avluları ile çarşılar görülmektedir. Mescitler avluları ile bir meydan fonksiyonuna sahiptir. Çarşılar ise kapalı alanı olan yerlerdir.
Batılılaşma ıslahatları gündeme geldiğinde kentlerin çağdaş anlayışa nazaran planlanması süreci başladı. Bu bağlamda, sokak ve caddelerin ortaya çıkan muhtaçlıklar doğrultusunda geniş ölçülerde yapılması ve meydanlarda saat kuleleri ve çeşmeler üzere mimari ögelerin inşa edilmesi tercih edilmeye başladı.
Meydanlar iktidarın soyut gücünü somut olarak gösterdiği alanlardır. Cumhuriyet’in birinci yıllarındaki bayındırlık atılımının bir modülü olarak açılan İstasyon ve Atatürk Caddeleri muasır medeniyet düzeyini yakalama gayretlerinin eseriydi. Bunun yanında vilayet binasının önündeki vilayet meydanları iktidarın halkıyla buluştuğu kamu yerleri oldu. Bu yerler halka siyasal kararların iletildiği, ekonomik gelişmelerin müjdelendiği ve devletin güç ve otoritesinin sergilendiği açık kamu alanları olarak kayda bedel bir fonksiyon yürütmüştür.
Adnan Menderes periyodunun sonlarında 1960’larda başlayan halk hareketleri İsmet İnönü’nün liderliği ile meydanları kullanmıştır. 19 Nisan 1960’da Kızılay’da para çekmek için meydana inen İsmet İnönü iktidara karşı kitleleri konsolide etti. Kızılay Meydanı yanında Sultanahmet ve Beyazıt Meydanları iktidar aykırısı protestoların yükseldiği yerler oldu.
Başka taraftan 1976 yılında Taksim Meydanı birinci kitlesel 1 Mayıs mitingi ile Türkiye’nin gündemine oturdu. 1977’de 1 Mayıs Taksim Meydanı’nı kana bulayınca, özgürce meydana koşan halkı meydanlardan uzaklaştırdı. Devletin gücünü sergilediği Taksim Meydanı, Ankara’da Tandoğan ve İzmir’de Konak Meydanı 1970’li yıllarda sol muhalefetin görüşlerini tabir ettiği ve gücünü gösterdiği yerlere dönüştü. 1980 Askeri darbesi meydanları sağ ve sol kümelerin elinden aldı. Çok kümelerin ve anarşistlerin meydanlarda gövde gösterisinde bulunmasını önlemek formunda tabir edilen siyasetler sonuç verdi. 1990’larda tekrar başlayan 1 Mayıs aktifliklerine iştirakler eskiye kıyasla yüzde 5-10 nispetindeydi.
BURANIN NABZI KAZANDIRIR
Refahyol iktidarına karşı muhalefet edenler meydanları milyonlarca beşerle doldurmayı başardı. Lakin, Refahyol Hükümeti’nin yıkılmasıyla ülke yeni bir siyasal ve ekonomik istikrarsızlıkla karşılaştı. Ak Parti’nin 2002’deki seçimlerde iktidarı tek başına elde etmesi meydanların seçimlerdeki rolünü ortaya koymuştur. Bunun yanında Türk siyasi hayatında meydanlar seçim süreçlerinde her vakit değerli olmuştur. Meydanların nabzını tutanlar büyük ölçüde seçimlerden zaferle çıkmayı başarmıştır. İslam medeniyetinde meydan denince birinci akla gelen Kabe-i Şerif çevresidir. Hac görevi ile yılda bir sefer Kabe’de toplanan müminler çağdaş manada meydanlara yüklenen birçok manası orada yaşarlar. Dünyanın dört bir yanından gelenler için Kabe ibadet yeridir. Lakin birebir vakitte farklı ülkelere, lisanlara ve kültürlere mensup insanların kaynaştığı, görüş alıverişinde bulunduğu, ticaret yaptığı ve gerektiğinde politik hallerini sergiledikleri açık alandır. Kabe’nin bu fonksiyonuna sahip mescitler ve külliye binaları vardır. Kahire’deki Tolunoğlu Camii Tunus’taki Zeytuniyye Camii, Kudüs’teki Mescidi Aksa, Samarra’daki Ulu Camii, İspanya’daki Büyük Kurtuba Camii, Kabe üzere genişçe açık alanları olan insan boyutlarına sahip büyük ölçüde meydan fonksiyonları olan yapılardır.
Çağdaş çağda ise sokak ve caddelerin kıvrılarak uzandığı meydanlar, trafik akışının ve dağılımın yapıldığı yer olmakla birlikte, toplumsal iştirakin gerçekleştiği, politik toplantı ve şovların yapıldığı, cümbüş tertipleri için sahnelerin kurulduğu dinlenme ve spor alanlarıyla etkin hayatın merkezidir. Meydana bakan konut ve ticari alanların değerli olması insanların o yer üzerinde oluşturdukları yoğunluk ile alakalı olduğu üzere meydanın genişliği, peyzajı ve cazibesi ile de ilgilidir. Meydanların insan ve toplum üzerindeki tesiri sebebiyle iktidar ve toplumsal muhalefet meydanlarda kendi ideolojik imgelerini oluşturmaya yahut müdafaaya uğraş eder.
Türklerde ve İslam medeniyetinde meydan anlayışı olmadığını savunanlar Semerkand’da Uluğ Beyefendi ile inşası başlayan Registan Meydanı’nı görmemişlerdir. Registan meydanını süsleyen medreselerden birincisini Uluğbey 1417-1428 yıllarında yaptırmıştır. Birebir halde park ve bahçe kültürünün kaynağı olarak 17. yüzyılda 14. Lui’nin Fransa’sına hayran olanlar Timur’un kurduğu ve her birine hanedan ailesinin bayan üyelerinin ismini verdiği cennet bahçesini andıran büyük ve hoş bahçelerden haberdar olmayanlardır. Meğer 1405 yılında Semerkand’a gelen İspanyol seyyah ve elçi Clavijo, gördüğü saraylar, bahçeler ve göz alıcı yapılar karşısında hayranlıkla dolu müşahedelerini uzun uzun anlatmıştır. Bağ ve bahçelerin büyüklüğü, görkemi ve bakımı karşısında gördüklerinden şaşkına dönen Clavijo Semerkand’da bunların 15’ten fazla olduğunu ve içlerinde şırıl şırıl akan dereler, göletler, kameriyeler, çiçekler ve yumuşak çimenler bulunduğunu kaydetmiştir. İki katlı Kırk Sütun ismi verilen saray ise Meydan Bahçesi’nin içindeydi. 1888 yılında bu meydanı ziyaret eden ve daha sonra İngiltere ismine Hindistan’ın sömürge valisi olan George Curzon, hayranlığını tabir ederken şöyle demiştir:
“Semerkant’ın Registan Meydanı, dünyanın en dayanılmaz en ulu meydanıdır… Avrupa dahil tüm dünyada bu dev yapıtın yalınlığı ve heybetiyle uzunluk ölçüşebilecek bir eser görmedim. Hakikaten de Avrupa’daki hiçbir imaj bununla kıyaslanmaya gelmez; değil mi ki dört yanından üçü, en alasından üç gotik katedralle çevrili bir tek meydanımız yoktur.” (J.Maruzzi, Timurlenk)
Taksim Meydanı Cumhuriyet Türkiye’sinin meydan anlayışını yansıtan en değerli meydanlardan biridir. İstiklal Caddesi’nin meydana bakan en değerli noktasındaki Taksim Cumhuriyet Anıtı bir tarafıyla Kurtuluş Savaşı’nın zafer anıtı, bir tarafıyla de Cumhuriyet Türkiye’sinin vizyonunu gösterir. Taksim Anıtı’nın yakınındaki Taksim Camii Türkiye’nin manevi bağlarını simgelerken meydanın başka ucundaki AKM binası Türk milletinin çağdaş yüzünü simgelemektedir. Taksim Anıtı’nın yanındaki mescidinin kubbesi ve minaresi Türklerin kutsal pahaları ve inancının sembolleri iken AKM binası içindeki küre de bilim ve sanata tutkularının sözüdür. Taksim Anıtı’nın iki tarafına inşa edilen Taksim Camii ve AKM binası Cumhurbaşkanı Tayyip Erdoğan’ın meydana vurduğu mühürlerdir.
İSTANBUL’UN İTİBARI
AKM binası Taksim Meydanı ve İstanbul’un itibar yapıtlarından biri olarak değerlendirilmeyi ziyadesiyle hak ediyor. 2 bin 500 kişilik opera salonu, 800 kişilik tiyatro salonu, bin kişilik konferans salonu, 285 kişilik sinema salonu, 250 kişilik oda tiyatrosu yanında stant salonu ve kusursuz kütüphanesiyle sanatseverlerin beğenilen yeri olmaya devam edecek.
Binanın tekrar üretimi kararı alındığı sırada ileri sürülen argümanlar bu açılışla boşa çıkmış oldu. AKM’nin yeni binasının dış görünümü eski binanın görünümünü andırmaktadır. Bu etkileyici yapıtın mimarlığını AKM’nin birinci binasının mimarı Hayati Tabanlıoğlu’nun oğlu Murat Tabanlıoğlu üstlenmiştir. AKM binasının birincisinin imali 23 yıl sürdü. 29 Mayıs 1946’da temeli atılan binanın açılışı 12 Nisan 1969’da yapıldı. O sırada dünyanın dördüncü büyük sanat merkezi unvanını taşıyan bina 27 Kasım 1970’de çıkan yangın sebebiyle tamire alındı. 8 yıl süren bu süreçten sonra 6 Ekim 1978 tarihinde tekrar hizmete sunuldu. Lakin, 17 Ağustos 1999 zelzelesi sonrasında ekonomik ömrünü tamamlayan binalardan olduğu istikametindeki tartışmalar alevlendi. Hakikaten, 2005 yılında Kültür Bakanlığı tarafından yıkım kararı alınınca Taksim Meydanı ile bütünleşen bu simge yapının yıkımı hukuksal süreçlere takıldı. Yenisinin eski bina özelliklerini taşıması konusundaki fikir birliğinden sonra Kültür ve Turizm Bakanlığı Şubat 2018’de yıkıma başladı. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan 10 Şubat 2019’da temeli atılan Atatürk Kültür Merkezi (AKM) binasının açılışını 29 Ekim 2021 tarihinde yaptı. Meydana yeni bir kıymet katan ve cazibesini artıran AKM binası Cumhuriyet periyodunun simge yapıtlarından biri olarak tarihi misyonunu sürdürecektir.
Haber7
